Piše: Sara Stepanović
Prvi roman Milenka Bodirogića koji nosi naziv poznate partizanske pesme (2019, Orfelin), početkom prošle godine podigao je popriličnu prašinu oko NIN-ove nagrade; odnosno, drugi su podigli prašinu oko pisaca i romana koji su ušli u najuži krug za nagradu, baš kao i onomad kad je Kiš vratio NIN-ovu nagradu za roman Peščanik zbog iste te prašine koja će se „kao i sve prašine ovoga sveta jednog dana slegnuti“ (D. Kiš, „Gorki talog iskustva“). Smatram da je prašina napravljena hajkom isprovociranih pisaca uzrokovala jednu veliku nepravdu prema ovom piscu i njegovom romanu, jer su se analize, diskusije i polemike vodile samo na površini romana, u koji, činilo mi se, kao da je vrlo mali broj ljudi hteo da zađe dublje, u same metafizičke slojeve romana, a ne samo političke.
Glavni anti-junak ovog romana jeste Rajić, čije se prezime ponavalja vrlo često, jer iako on nije narator u romanu, narator nam stalno prenosi njegove reči, ponekad iritantno i prečesto koristeći izraz „kazao je Rajić“, što se u nekim delovima romana ponavlja kao poštapalica. Roman je podeljen na šest „Hodanja“, što je vrlo interesantna paralela koja se može povući sa samim naslovom knjige Po šumama i gorama, u koji staje osnov radnje samog romana i samih likova. Kroz ta hodanja šumama i gorama bivše Jugoslavije (Fruška gora, Kalin, Crepoljsko polje, Kalnička gora, Triglav…) vodi nas narator o kome ne znamo skoro ništa – ni ime, ni profesiju, ni godine – ali zato znamo neke vrlo ekstremne stvari o njemu već na samom početku romana: kao što je njegova bolest koju naziva „Gošćom“, o kojoj opet ne znamo ništa; ili činjenica da gaji istinsku mržnju prema sebi, ostavljajući nas samo sa tom informacijom, ne dajući nam nikakvog objašnjenja niti povoda kasnije u romanu da tu mržnju vidimo ili razumemo.
Elem, hodajući tim brdima i planinama, narator nam prenosi skoro svaku Rajićevu reč, koji mu opširno priča o prvim partizanima na ovim prostorima. Pisac ovde koristi još od Homera poznat književni postupak nabrajanja imena i geografskih područja, ali samo u početku, kada je i sam Rajić, a čini mi se i pisac, shvatio da može da zagazi duboko u žanr istorijskog romana, ili čak dokumentarnog romana. Da bi to izbegao pisac nam više približava samog Rajića kao izgubljenog partizana, pomalo smešnog i banalno samoubilačkog, baš kao i što su bili ti prvi partizani o kojima Rajić stalno govori, koji su u rat krenuli bez oružja, a neki i taksijem.
Za ovaj roman ne bih rekla da je „jugonostalgičan“. Kao prvo, u delu se evocira prisećanje na prve partizane, ‘40. i ‘41. godine, kada ta Jugoslavija, dakle komunistička Jugoslavija, još uvek nije ni postojala. Drugo, Rajić govori o ljudima koje još nije vodio politički ideal, već želja za slobodom veća nego za životom samim, i koji su, za razliku od likova heroja iz partizanskih filmova, prilično bezobzirni i smešni, i u njima nema ničeg herojskog, kao ni u glavnim likovima ovog romana koji ponekad deluju prilično očajni, bez trunke bunta. Oni ne pokazuju nostalgiju za prošlim vremenima niti želju da se u ta davna vremena vrate. Dok hodaju, nemaju čak ni tačnu odrednicu do koje idu, već samo besciljno lutaju, izbegavajući asfalt kao tvrdoglave mule i krećući se najtežim, najblatnjavijim, najstrmijim stazama, pomalo mazohistički i bespotrebno.
U liku Rajića primećujemo ogromnu dozu saosećanja prema životinjama, prema kojima gaji mnogo veću ljubav nego prema svojim bližnjima (od naratora saznajemo da je imao ženu i da ima dve ćerke koje mu se godinama ne javljaju). Za Rajića, jedina istinska čovečija tvorevina je Zlo. Ono je svojstveno samo ljudima i nijednim drugim živim bićima, i tu Rajićeva gorčina i, možemo reći, mizantropija dostiže svoj vrhunac. To što se u svojim pričama i mislima stalno osvrće prošlim vremenima, nekoj izgubljenoj utopiji, možemo videti samo kao opravdanje i ponekad razumeti Rajića, u svoj njegovoj gorčini prema izopačenosti savremenog doba.
Ovaj roman je pun osećaja samoće, bezciljnosti traganja za nekom izgubljenom zemljom, izgubljenim narodom, sada rasparčanim po malim nacionalnim prćijama gde se istorija ponavalja kao večni krug i stalno vraća na isto mesto koje je najčešće ponovljeno zlo. Prirodno je da Rajić, kao i svaki čovek koji se nalazi na margini ovog izopačenog vremena, želi misliti na utopiju, ne bi li donekle sačuvao zdrav razum. Tu nema nikakve nostalgije, već samo bega od stvarnosti, odnosno eskapizma koji je, u slučaju glavnog junaka romana Po šumama i gorama, verovatno otišao predaleko, ne dopuštajući mu da preživi u ovom svetu. Uprkos tome što Bodirogićevom delu fali spretnosti u gorepomenutim književnim postupcima i elementima, ovaj roman svakako otvara mnogo pitanja: psiholoških, socijalnih i političkih, koja vas neminovno teraju na razmišljanje.
PO ŠUMAMA I GORAMA
Milenko Bodirogić
Orfelin izdavaštvo, 2019
168 str.
