Piše: Miloš Jocić
(Tekst prvobitno objavljen u: Književni magazin, br. 224, jul-decembar 2020)
Počevši od 2018. godine počelo se sa objavljivanjem sabranih, obogaćenih i za nove čitaoce bolje uređenih proznih dela Save Damjanova u izdanju Agore, koja je pre ovog poduhvata izdala i prethodne tri autorove umetničke knjige. Ovaj projekat restauracije za sada obuhvata radove počevši od romana Istraživanje savršenstva, prvog dela g. Damjanova originalno objavljenog 1983., do najskorašnjijih Remek-delaca koja su ponovo izašla u julu 2020. U pripremi se nalaze još i: Istorija kao apokrif, Porno-liturgija arhiepiskopa Save, kao i dopunjeno reizdanje piščevog poslednjeg dela, Itike Jeropolitike @ Vuka.
Sava Damjanov u svom civilnom alter-egu univerzitetski je profesor osamnaestovekovne, devetnaestovekovne književnosti i kreativnog pisanja, literarni istraživač sa izuzetnim doprinosima u oblasti književne fantastike, značajan priređivač u srpskoj književnosti zaboravljenih artefakata poput naučno-fantastičnih i okultnih dela Dragutina Ilića (1858–1926), i kritičar isprva generacijske, a potom i šire domaće i strane produkcije. Istovremeno, g. Damjanov je i jedan od za književnu istoriju najrelevantnijih a za čitaoce najzanimljivijih i pristupačnijih predstavnika eksperimentalne književnosti sa kraja 20. i početka 21. veka; književnosti ne samo radikalno istraživačke, nego i ekstremno alternativne i subverzivne, što se već po nekima od pomenutih naslova, kojima bi se narativna titlologija sa slašću bavila, može videti.
Skoro dvocifren broj knjiga g. Damjanova, koje se u novim izdanjima deklarativno označavaju kao deo istog, organskog, zaokruženog, progresivno razvijajućeg, megaromanesknog opusa pod nazivom Iskoni bѢ slovo, međusobno se možda ne slažu po kompoziciji, obliku, pa čak i po središnjoj zamisli, ali ujedinjuje ih jedinstvena linija koji protiče kroz sledeće koordinatne kvote: humor, vulgarnost (komična), groteska (komična), različite strategije međutekstualnosti i referenciranja (takođe u pravcu vica i nonsensa), vizuelna i grafička prožimanja teksta i, naposletku, ludačka i urnebesna draženja srpskog i svetskog kulturnog, umetničkog i uopšte vrednosnog kanona.
Poslednje moramo naročito podvući i objasniti, jer se „provokativno“ kao epitet olako pripisuje i potpuno, u književnom smislu, konzervativnim delima, poput kiosknih kokainskih dnevnika ili spolja oštrih, a iznutra plišanih stendap emisija. Skoro je, na primer, Kontraendorfin (2020, Laguna) S. Basare kod nekih kritičara i čitalaca podigao, g. Basari shodno, gužvu povodom fikcionaliziranog dovođenja u vezu Desanke Maksimović – verovatno najvoljenijeg autora uz Sent-Egziperija – i analnog seksa.
Primer je plastičan, a poentiramo u sledećem pravcu: stvari poput ovih, a još agresivnije i sa smislenijom idejom, g. Damjanov čini još od osamdesetih godina. Novosadska promocija njegove Porno-liturgije 2010. godine bila je, samo na osnovu naslova i naslovnih korica, ignorisana od strane lokalnih medija, a prema apokrifnim izveštajima i kao heresija komentarisana u crkvenim krugovima. Atmosfera je, dakle, bila slična onoj kada je, sada već pre jednog veka, avangardni pesnik Rastko Petrović bio zamalo anatemisan od strane Sinoda zbog stihova u pesmi „Spomenik“, u kojima je Isus predstavljen kao subsaharski idol i totemistički junak čija se muškost klati do kolena. U dinastiji istinski transgresivne književnosti, koja u Evropi izvire iz Rablea, Damjanov je naš baron.
Izdavački poduhvat Agore i g. Damjanova je lucidan i pametan. Ova dela nisu ranije preštampavana, a ona koja su pisana pre kraja devedesetih teško se nalaze i preko digitalnih antikvarijata, limfnog sistema srpske književne industrije. Nije ovo slučaj samo sa delima g. Damjanova. Nepotrebno su bibliotekarskim ćoškovima i zaboravu repozitorijuma ostavljena i druga dela autora iste stvaralačke generacije: Mimezis mimezis romana (1983) Đ. Pisareva i F. Petrinovića, još jedan vrsni primer laboratorističkog pristupa pisanju, ne može se više ni na Kupindu locirati, a u isključivo antikvarnoj egzistenciji nalaze se i vrhunske i na štetu današnjih čitalaca zaboravljene rane priče pomenutog g. Basare, stvarane dok se autor još bavio crnohumornim, parodijskim, apsurdnim književnim radovima u kojima su se primećivali, u obliku kratke priče, kvantni elementi u ono vreme kod nas još nedočitanih američkih metafikcionalista i njihovog ping-ponga između visokog enciklopedizma i uličarskog slepstika.
Srećom, ovakvim izdavačkim projektom g. Damjanov postaje još jednom dostupan čitaocima, čime se priključuje vojvođanskim neoavangardnim autorima Vojislavu Despotovu, koji je svoja izuzetno priređena i objedinjena dela dobio pre petnaest godina (ur. Gojko Božović, Gradska biblioteka „Žarko Zrenjanin“), i Vujici Rešinu Tuciću, čiji se sabrani tomovi upravo objavljuju od strane Kulturnog centra Novog Sada.
Do skora je, zbog toga, publici potpuno nedostupno bilo Istraživanje savršenstva g. Damjanova, objavljeno svojevremeno u Pegazovoj (Književna omladina Srbije) ediciji prve knjige u kojoj su, navodimo još jednu generacijsku vezu, premijerno objavljivani i D. Albahari i S. Basara. Mladalačko je ovo delo vredan dodatak onim visokokonceptualnim „prvim knjigama“ srpske književnosti koje, usled neobičnih premisa i radikalno svežih postupaka pisanja, sinhronizovano postoje i kao književni proizvodi i kao sajamske prezentacije proznih sposobnosti svojih tvoraca. U ovaj čuveni spisak možemo ubrojati, ilustracije radi, halucinogeni ratni Dnevnik o Čarnojeviću M. Crnjanskog, hibridnu poemu Mansarda D. Kiša, ili parodično-epski fidž up roman Vreme čuda B. Pekića, dokaz da ovaj stvaralac nije anticipirao samo Kovid-19 (Besnilo), podkastne serijale (Sentimentalna povest Britanskog carstva), nego i Žitije Brajanovo Letećeg cirkusa Montija Pajtona.
Istraživanje savršenstva je, kao što naziv nagoveštava, introspektivni traktat koji se – vraćamo lasom čitaoce koji su otišli na pomen ove dosadne književno-teorijske formulacije – ne bavi bolećivim, melanholičnim esejiziranjem, već uzore nalazi u tradiciji ezoterijskih spisa i uopšte evropske magijske, hermetičarske tradicije od antičkih proročišta do devetnaestovekovnog okultnog preporoda. Potraga za „savršenstvom“ nagoveštava alhemičarsku prirodu dela; snažno nadahnuće ovaj roman, koji je godinu dana pre Hazarskog rečnika M. Pavića doneo modove nelinarnog, dijagramatičnog čitanja teksta, nalazi i u Autobiografiji odlazećega (1916) Dragutina Ilića, u kojoj se rafinirani novovekovni evropski misticizam mešao sa volšebnom tibetanskom i hinduističkom demonologijom. Istraživanje savršenstva je zodijački, kriptično osmišljen tekst koji će od svih knjiga g. Damjanova novim čitaocima biti najneprohodniji, ali je njeni anti-racionalizam i alternativna duhovnost, izvedeni magijski šifrovanim stilom, čine privlačnim i jedinstvenim konceptom.
Nakon prvog romana, u stvaralaštvu g. Damjanova dolazi do kreativnog zaokreta prema, za ovog autora, dominantnijim i prepoznatljivijim parodijskim, intertekstualnim itd. radovima već pomenutim u prošlim paragrafima, koji zaumni jezik čarobnjačke knjige zamenjuju brutalnim kalamburima. Već od druge knjige, Kolači, obmane, nonsensi, a onda i u Pričkama, Povestima različnim: lirskim, epskim, no najviše neizrecivim itd. mistični i ezoterični sadržaji prvo su malo prisutni, tek kao reminscencija na prvu knjigu (u uvodu KON), a zatim i potpuno nestaju u korist karnevalske provokativnosti, da bi se reaktuelizovali tek u prosperovski oproštajnoj poslednjoj knjizi Itika Jeropolitika @ Vuk.
Za razliku od Istraživanja savršenstva, o potonjim knjigama g. Damjanova tek sa velikim oprezom možemo govoriti kao „romanima“, budući da su to fluidne zbirke središnjom idejom ili premisom povezanih kratkih priča, eseja, pesama, alegorija, bajki, intervjua, filozofskih studija, recepata i falširanih životopisa. Da stvar bude raznorodnija, čak i o „proznom“ u ovom slučaju možemo govoriti samo uz odstupnicu; radovi g. Damjanova predstavljaju gulaš svih spisateljskih postupaka dostupnih saznanju književne umetnosti: od deseteraca, preko barokne emblematske zbirke, do kreativnih, od glavnog teksta nezavisnih fusnota. Ovakav šaljivi maksimalizam u sprezi sa još šizoidnijim jezičkim humorom čini g. Damjanova sličnim, da povučemo još jednu ekvivalenciju, šaloozbiljnoj umetničkoj praksi Stanislava Vinavera, sa kojim deli auru erudite i banditskog šaljivdžije.
Nova izdanja g. Damjanova nisu samo precizne i lektorski pravilnije kopije prvobitnih tekstova već su, svako za sebe, kongregacija srodnih piščevih radova. Čitaocima koji su već upoznati sa ovim stvaralaštvom se na ovaj način olakšava život, a novima upoznavanje, jer su razni autorovi beletristički mikstejpovi, rasejani po kodeksima različitih izdavačkih kuća, sada objedinjeni u poetički, tipografski i urednički srodne konceptualne celine. Istraživanju savršenstva (1983/2018), uređenom od strane Snežane Savkić, pridodati su srodni tekstovi iz autorovog ranog projekta „Rečnik istraživanja“. Kolači, obmane, nonsensi (1989/2019) urednika Miloša Jocića obuhvataju i poetski srodne delove iz Povesti neizrecivih (1997). Na kraju, u Remek-delcima (2005/2020), urednice Ala Tatarenko – autorke inače najoriginalnijeg pogovora u ovom projektu, zapravo veštog damjanovljevksog pastiša koji, verovatno na veliko zadovoljstvo samog SD, demonstrira da književna kritika ne mora biti operisana od štosa, šmeka i života, što je redovnije slučaj u akademskim zbornicima – objedinila je pomenuto delo sa radovima iz Pričaka (1994).
Izdanja serijala Iskoni bѢ slovo obavezna su za čitaoce određenog istraživačkog ukusa. Starija izdanja su ovim poduhvatom postali vredni relikti, a za čitanje g. Damjanova ove reizdate knjige ultimativni izvor. Izlažemo dva moguća, ali minorna nedostatka: istraživačima može zafaliti originalni pogovor Kolačima, obmanama, nonsensima Ivana Negrišorca, postmodernog pesnika i kritičara, koji je komentare o tada najnovijoj knjizi g. Damjanova prožeo važnim zapažanjima o čitavom eksperimentalnom potezu srpske postmoderne generacije. Potom, reč o jednoj nesrećnoj posledici naprednije, urednije, čistije štampe i pedantnog terora Adobe InDesigna: pobunjeničkim delima g. Damjanova godilo je razliveno mastilo, greščice u prelomu, neuredna tipografija i ostale proizvodne falinke ranijih izdanja; dela su na taj način ličila na andergraund fanzine i čak su i vizuelno izgledala kao atak na uštogljenost uzvišene literature. Nove knjige su, nažalost, savršeno uredne, lepog i urednog sloga i (tvrdih) korica maestralno ilustrovanih radovima savremene umetnice Gale Čaki.
Na stranu ostavljajući ovu pedanteriju, testamentarnost dela g. Damjanova ovim je izdanjima sačuvana i ojačana. Trideset i više godina nakon prvobitnih objavljivanja, proza Save Damjanova i dalje je sveža, šokantna, smešna; i dalje je specijalitet literature vulgate za čitaoce čija nepca više vole začinjeno od pavlake i leba. Uostalom, uključujući mene a isključujući g. Tatarenko, svi trenutni i budući urednici sabranih dela g. Damjanova su generaciju ili dve mlađi od njega, što svedoči da piščevo delo nije ostalo u mikroskopskim okvirima jedne specifične epohe, već je temporalne granice uspešno probilo i otvorilo se i novim, kasnijim, to jest savremenim čitaocima.
