Piše: Stefan Basarić
Vojislav Despotov (1950–2000) je počeo kao pesnik, rastao kao esejista, a razgranao se u potpunosti kao prozaista. Jedna od najznačajnih karakternih crta njegove poetike, njegovog dela, jeste mešanje i pretakanje književnih rodova, žanrova i vrsta. To je svakako slučaj sa romanom Mrtvo mišljenje koji ima i alternativni naslov Psihopatak.
Vreme u kom je roman objavljen (1988, izdanje Književne zajednice Novog Sada) je bilo višestruko (zloslutno) inspirativno svakom njegovom analitičaru, pa tako i umetnicima. Međutim, valja naglasiti činjenicu da je neretko najteže pisati o sadašnjosti, o savremenom svetu i biti sposoban izdići se i nadvisiti u položaj objektivnog posmatrača, odnosno nekoga ko se vivisekcijom vremena, čiji je svedok, bavi.
Despotov je uspeo da napravi analizu svog vremena na sebi svojstven način – praveći fuziju književnih žanrova. Imao je nekoliko gotovo opsesivnih tema kojima je pristupao kroz svoja dela iz hiljade različitih uglova; Despotov se bavio (ne)dokučivostima svog veka i njegovog kraja, naslućujući sveopštu, globalnu, dehumanizaciju ovaploćenu u alijenaciji i ubrzanju svakodnevnog života. Pritom, piščev odnos prema budućnosti i prema čovečanstvu, u okvirima te budućnosti, u romanu Mrtvo mišljenje prikazan je kroz konstantno nadopunjujuće nivelisanje dva tasa – ličnog i opšteg.
Kao i u drugim svojim delima, Despotov se oslanjao na autoreferencijalnost, inter- i metatekstualnost, a ovde je dominantna konstrukcija radnje u dva narativna toka: kroz a) poglavlja dnevničkih zapisa i b) propratne komentare na marginama stranica. Dakle, koristeći tehniku zapisa iz srednjeg veka, Despotov komunicira sam sa sobom tokom stvaranja sopstvenog dela što je indikacija da je ovaj roman, prema odrednicama poetike kojoj pripada, jedan specifičan (despotovljevski) hibrid rođen kao neoavangardno, a završen kao postmodernističko delo. Roman ima osamdeset poglavlja i prati proznog subjekta, njegovu devojku (sapatnicu) Evenu i njegov alter ego u sučeljavanju sa podivljalim smirajem dvadesetog veka.
Tema koja najupornije zaokuplja Despotova, a kojoj je posvetio najviše materijala svog romana jeste tema galopirajuće budućnosti, ubrzanog tehnološkog razvoja sa raznoraznim svojim nuspojavama, ali i pitanje položaja čoveka u svetu koji se svakodnevno menja do granica potpune neprepoznatljivosti.
Pisac gradi svoj roman kao jednu slagalicu od priča iz privatnog života, kao i ličnog unutrašnjeg života, povlačeći paralele sa dešavanjima u svetu oko sebe; uzgred svako svoje poglavlje produbljuje komentarima izrečenog u datom poglavlju. Jedno od prvih poglavlja ovog dela posvećeno je kauzalnoj vezi između napretka tehnologije i alijenacije ljudskog bića. Parabola o gramofonu od čijih pogodnosti ga Evena distancira ubacivanjem slušalica jeste parabola o otuđenju čoveka uz svesrdnu pomoć tehničkih dostignuća i pronalazaka. Komentar koji se uklapa u mozaik parabole je: „nekoliko miliona ljudi svakodnevno je zarobljeno slušalicama i aparatima“. Posmatrano iz današnje perspektive, ovaj komentar i njegova oštrica su uznemirujuće prisutni, više nego ikada ranije, u rutinama života većine stanovnika ove planete.
Autor je gotovo proročki pisao i o problemu koji je danas očigledan, ne manje uznemirujuć, a to je problem nestabilnosti pojedinca; ponajviše u smislu ekonomskog aspekta koji jedinki omogućava život dostojan čoveka. Sedmo poglavlje naslovljeno je „Moždana kora, Zemljina kora“ i govori o izneverenim očekivanjima. Naime, glavu otvara misao kako se raslo i raste se bez svoje volje, odnosno stupa se u stvarnost bez ikakve svesti, to jest saglasnosti o tome. Tokom čitavog detinjstva su bili uvereni da ih, po odrastanju, čeka položaj moći, ugleda i finansijske stabilnosti na konto činjenice da su prosto ljudi.
Međutim, to u realnosti uopšte nije tako. Posle tog razočaranja, očekivali su barem neku mudrost sa zrelošću, neko proviđenje, ali i to je izostalo. Komentar sa margine koji u potpunosti prati reski ukus uzaludnosti ovog poglavlja jeste opaska/činjenica da su ljudi jedina bića koja se plaše smrti, proizvode tu istu smrt, a istovremeno je i priželjkuju (sebi samima).
Deseto poglavlje, tačnije sadržaj tog poglavlja, ponovo prodire u jednu od Despotovljevih opsesivnih tema, a to je kraj dvadesetog veka, a sa njim i otuđenje, ubrzanje načina kako ljudi žive i jedna sveopšta dehumanizacija na mikro nivoima. Komentar sa margine iz ovog poglavlja može se tumačiti kao vanvremenski, gotovo proročki: „šizofrenija je neizlečiva zato što osnovni aspekti modernog života podrazumevaju osnovne siptome šizofrenije“. U široj perspektivi, narator priželjkuje nekonformizam i život van okvira nametnute filozofije života. Kako bi osenčio dezorijentisanost čoveka u trećoj četvrtini dvadesetog veka, autor na marginu beleži kako ljudi zapravo pedeset i devet minuta (u okviru bilo kojih sat vremena) nisu svesni svega što se dešava van njihovog ličnog mikrokosmosa.
Problemi kojima se Despotov bavi su možda aktuelniji danas nego u vreme nastanka dela jer se, bez svesti o tome, dotiče teme omasovljavanja događaja, odnosno rijaliti kulture – nametnute potrebe da se pervertirano posmatraju životi drugih ljudi, preciznije rečeno, Despotov pogađa u tu mahnitu potrebu da se od bilo kog događaja napravi povod za masovni spektakl. „Nekoliko stotina hiljada starica“ je poglavlje koje prenosi autorovu fasciniranost frapantnim brojem starijih ljudi koji postaju, počevši od ’69 godine, potpuno opčinjeni televizorima i sadržajima na njima. Povlačeći paralelu sa današnjim vremenom može se sagledati ekspanzija epidemije zaluđenosti ekranima koja je danas zarazila gotovo sve na ovoj planeti.
Pored uznemirenosti nad onim što neminovno dolazi, pisca Mrtvog mišljenja je zanimao i uticaj hiperpromena na književnost, kao i sam položaj ove grane umetnosti u savremenom svetu. Autora zanima neobičan odnos između nekoliko desetina miliona obožavalaca književnosti i same materije književnosti. Taj odnos vidi kao platonski smatrajući da postoje dva moguća ishoda takvog odnosa, kroz opnu vremena koje traje (kraj dvadesetog veka). Poglavlje završava metaforom bezdetnosti kao sopstvene predodređenosti, kako u književnosti tako i u životu. „Pisci, obično, umiru od gladi ili žeđi“ je komentar kojim narator upotpunjuje svoju (nešto ranije iznetu) misao o književnicima kao pripadnicima kaste čija je svrha postojanja rapidno počela da gubi smisao u dvadesetom veku, a naročito kako mu se bliži kraj.
Jedan od najvećih kvaliteta u književnosti/poetici/delu Vojislava Despotova jeste njegova svevremenost, odnosno činjenica da je sadržaj njegove književnosti i da su pitanja koja je otvarao i kojima se bavio apsolutno aktuelna danas. Pored dubokih i nikada dovoljno obrađenih tema kojima se pisac bavio u ovom romanu, mora se podvući kvalitet ove proze iz tehničke perspektive jer dubljim zadiranjem u strukturu tekstova koji čine Mrtvo mišljenje čitalac pronalazi palimpseste književne građe i očerupane poetike, iz prošlosti, sakupljene i sastavljene u jednu neoavangardnu kolekciju slika iz ljudskog života, kako spoljašnjeg, tako i unutrašnjeg.
