Piše: Svetlana Milašinović
U emigraciji je bilo nešto irealno. Nešto što podseća na ideju o zagrobnom životu. To jest, bilo je mogućno početi sve ispočetka. Osloboditi se bremena prošlosti.
(Sergej Dovlatov, Strankinja, Matica srpska, Novi Sad 1996, str. 157)
Dugogodišnji rad u Matici srpskoj, a naročito dežurstvo na prestižnom Beogradskom sajmu knjiga svakog oktobra, učinili su da mi za oko zapadne činjenica da vlada veliko interesovanje za ruskog pisca Sergeja Dovlatova koji je, poput većine pisaca, koji nisu pripadali vladajućem sovjetskom režimu, stvaralački spas potražio u dalekoj Americi. Naime, staro, sada već davno usnulo Izdavačko preduzeće Matice srpske izdalo je još davne 1996. godine dva njegova kraća romana objavljena zajedno, u jednoj knjizi (Kofer i Strankinja), u odličnom prevodu sa ruskog Radmile Mečanin.
Pomenuti romani su i danas veoma traženi i rado čitani. I zaista, već nakon desetak pročitanih stranica postaje kristalno jasno zašto je to tako, jer Dovlatov je pisac koga je zaista lako čitati. Rečenica mu je pitka, kratka, duhovita i jezgrovita. Pisac ne skreće pažnju na sebe, ne insistira na sopstvenim stavovima i zaključcima, te se ne nameće čitaocu kao tipičan pisac, već vrstan pripovedač koji je od predaka nasledio onu zamamnu, tipično rusku, moć da pričanjem zavede i zaokupi pažnju čitaoca i na krilima čarobnog pripovedanja dovede ga do tako željene čitalačke katarze. S druge strane, Dovlatov je od mladosti bio opčinjen američkom književnošću, posebno Hemingvejem koji je koristio kratku, jezgrovitu rečenicu uvijenu u finu dozu privlačnog humora, te važio za simbol modernog stila života i zapadnog sistema vrednosti koji je u prvi plan izbacivao individualnost. Hemingvej je bio sve ono čemu je Dovlatov težio, a što mu je bilo onemogućeno u socijalističkom režimu tadašnjeg SSSR-a. Dovlatov nikada nije mogao da prihvati zvanični sovjetski stil pisanja – lišen emocija, tehnički ne preterano zahtevno i tematski izrežirano, i to je ujedno bio i jedan od osnovnih razloga za emigraciju ovog pisaca u Ameriku, tačnije ta nasušna težnja umetnika ka slobodi mišljenja i izražavanja. Amerika je za njega bila simbol svega onoga čega nije bilo u Rusiji – kauboji, džins, džez, koka-kola, seksualna revolucija.
Sergej Dovlatov pripadao je trećem talasu ruskih emigranata koji su spas od totalitarnog režima potražili u tada slobodoumnoj Americi (razlikuju se tri talasa ruske emigracije u Americi: prvi, nakon Oktobarske revolucije 1917, drugi nakon Drugog svetskog rata i treći, koji je počeo ’70-ih godina HH veka i završio 1985. dolaskom Gorbačova na vlast). Rođen 1941. godine pripadao je otuđenoj i ravnodušnoj posleratnoj, poststaljinovskoj generaciji. Nije usvojio pravila socijalističkog realizma, tada jedinog važećeg pravca u sovjetskoj književnosti, te je književnu inspiraciju pronalazio u nepopularnim, modernim aspektima urbane sovjetske sredine.
Stoga ne čudi da u romanu Kofer većinu poglavlja posvećuje upravo takvim aspektima, na primer, Finske čarape od krepa, Jakna Fernana Ležea i Šoferske rukavice. Život u SSSR za Dovlatova bio je izuzetno težak, zbog svojih liberalnih stavova i bavljenja istraživačkim novinarstvom bio je čak i zatvaran. O zatvoreništvu je još 1962. godine napisao roman Zona koji će svetlost dana ugledati tek 1982. na Zapadu, odnosno 1991. u SSSR. U ovom romanu zastupao je interesantnu tezu da su razlike između zatvorenika i njihovih čuvara veoma male, naročito u pogledu etičkih stavova, što je rezultat njihovog prirodnog međusobnog uticaja. Ovu tezu proširiće kasnije i na priču o emigrantima (roman Strankinja). Ne treba, dakle, da nas čudi što je Dovlatov u svojoj zemlji bio marginalizovan i kao čovek i kao pisac, te je spas za sebe i kao čoveka i kao pisca potražio na Zapadu. U potrazi za liberalnijom atmosferom i boljim uslovima za objavljivanje odlazi 1974. prvo u Estoniju (Talin), 1978. u Beč i naposletku, 1980. u Njujork. Na takvu njegovu odluku uticalo je poznanstvo sa najpoznatijim disidentom njegove generacije Josifom Brodskim: „Jedina država na zemljinoj kugli u kojoj će čovek neshvatljivog porekla, koji vlada istočnoevropskim jezikom, da se oseća prirodno jeste Amerika”.
Obećana zemlja osim stvaralačke slobode mišljenja i izraza, donela mu je i težak život traženja i pronalaženja izvora koji bi rešili osnovne egzistencijalne probleme, te je i u Njujorku hleb zarađivao novinarskim zanatom (bio jedan od pokretača i urednik liberalnog časopisa ruske emigracije Novi Amerikanac / The New American). S druge strane, Amerika mu je donela svež i nov stvaralački zamah koji je u njegov literarni svet, uprkos činjenici da je pisao isključivo na ruskom, uvela šareni kaleidoskop tema i likova baziranih na čudesnom svetu različitih nacionalno, politički i verski obojenih emigranata iz različitih delova sveta, i što je još bitnije, poreklom iz kulturološko različitih teritorija. Dobro poznavanje američke književnosti i inspiracija Hemingvejem, Selindžerom i Remarkom, učinila je da Dovlatov postane interesantan američkoj publici.
Njegova proza bila je u velikoj meri autobiografska, bazirana na iskustvu marginalaca i emigranata, koje je pretvorio u svoju prednost, te postao jedan od najcenjenijih pisaca u Americi. Njegovi književni junaci (uglavnom migranti iz Rusije, Latinske Amerike i Bliskog Istoka) ističu se kao izrazito individualni (a samim tim i izopšteni). U pitanju su obični ljudi koji dolaze iz različitih životnih priča bivši bokseri, neostvareni glumci, glumice, scenaristi, vojnici, studenti (glavni likovi oba romana, i Kofer i Strankinja). Umesto heroja potrage za boljim životom u boljem svetu, Dovlatov nam nudi likove koji za sobom nose dugi niz neuspeha jednog propalog sportiste, pijanca, glumice, odnosno neostvarenih intelektualaca nejasnih moralnih načela i lenjivaca. U pitanju su, dakle, antiheroji koje pisac nije slučajno izabrao za glavne protagoniste svojih dela. Naime, Dovlatov je stvaralačkom intuicijom pravog, talentovanog pisca veoma dobro procenio da će ovakav tip junaka biti prijemčiviji čitaocima, jer će sa njim moći lakše da se identifikuje. I bio je u pravu. Postao je jedan od veoma cenjenih pisaca ruske emigracije u Americi, a nakon smrti (1990) doživeo je dugo željenu rehabilitaciju i u Rusiji.
Lik neostvarenog intelektualca-lenjivca mene neodoljivo podseća na lik Ive Polića iz romana našeg moderniste Iva Ćipika Za kruhom (1904). Kod Ćipika je u pitanju jedna posebna vrsta intelektualca, čovek koji razume i oseća da duh novog vremena polako guši sve ostatke starog, patrijarhalnog sveta, satire sve njegove moralne i društvene vrednosti, menjajući ih novim koje počivaju, pre svega, na egzistencijalnoj borbi za opstanak i kapitalističkim nastojanjima odabranih da zauzmu što bolje pozicije u novom društvu (ovaj model u modifikovanoj formi veoma lako se može primeniti i na sovjetski režim). S druge strane, lik Ive Polića govori nam, pre svega, da je novo vreme uticalo i na književnost (nije li tako i sa književnosti koja pokušava da iskorači iz okvira nametnutog soc-realizma). Stvoren je novi tip junaka. U pitanju je moderni junak (intelektualac) čija osnovna osobina je moralna i individualna slabost koja ga sprečava da bude čovek od akcije i delovanja. Dolazimo do osnovne razlike između ovakvog tipa modernog junaka i junaka koje nam u svojoj prozi nudi Dovlatov. Naime, njegovi junaci nisu lenjivci koji puštaju da životne promene prolaze mimo njih, već su ljudi koji poseduju neke samosvesne, mada prilično ekcentrične, kvalitete: „Sami se distanciraju od statusa žrtve konstruišući alternativne stvarnosti i po svaku cenu čuvajući lično dostojanstvo”. Upravo ova osobina i čini Dovlatovljeve junake priemčivim za identifikaciju sa čitaocima, te u tome, po mom mišljenju, i leži njegova najveća veličina kao pisca.
Prosto je nemoguće ne saživeti se sa bivšim bokserom koji u emigraciju iz rodne Rusije nosi kofer pun uspomena koje ga podsećaju na propale poslove, velika pijanstva i neostvarene ideale (roman Kofer) ili sa temperamentnim latino-američkim romantičnim zavodnikom Raulom i propalom ruskom bogatašicom Marusjom (roman Strankinja). Prema Dovlatovu razlikujemo, dakle, tri vrste emigranata u Americi: prvi su u obećanoj zemlji našli utočište iz političkih razloga, drugi su u potrazi za boljim materijalnim uslovima za život, a treći su prosto avanuturisti željni promene i bega iz učmale svakodnevnice (ovom tipu pripada i Marusja, glavna protagoniskinja romana Strankinja). Svi oni pronašli su svoje mesto u zanimljivom proznom opusu Sergeja Dovlatova i učinili da on i danas, baš kao i u drugoj polovini XX veka bude zanimljiv, cenjen i rado čitan pisac, kako svetske tako i evropske književnosti. Njegova potpuna književna rehabilitacija bila je itekako vredna čekanja.
Vrhunac njegove uspešne karijere na Zapadu predstavlja prestižna nagrada „US Pen Club“, kao i bitna činjenica da je tekstove objavljivao u prestižnom Njujorkeru i tako postao drugi Rus (posle velikog Vladimira Nabokova) čije je tekstove ovaj magazin sa velikim pijetetom objavljivao. U rodnom Sovjetskom Savezu potpunu rehabilitaciju i ugled koji zaslužuje dobio je posthumno dolaskom na vlast liberaliste Gorbačova 1991. godine. Njegov život bio je inspiracija reditelju Alekseju Germanu Mlađem koji je režirao film Dovlatov u rusko-poljsko-srpskoj koprodukciji. Glavnu ulogu odigrao je srpski glumac Milan Marić, a film je nagrađen „Srebrnim medvedom” za izuzetni umetnički doprinos na 68. filmskom festivalu Berlinale.
